حمام وکیل یکی از جاهای دیدنی شیراز به حساب می‌آید که اثری تاریخی متعلق به دوره زندیه است و با شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این حمام که با نمونه‌های بی‌بدیل آهک‌بری و نگارگری چشم‌ها را به خود خیره می‌کند، امروزه به‌ موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است و با ورود به آن می‌توانید از آداب و رسوم، نحوه پوشش و فرهنگ مردم کهن شیراز بیشتر بدانید.

در گذشته حمام‌ وکیل صرفا مکانی برای شست‌و‌شوی نبود و برای دورهمی‌ها و مراسم مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ موضوعی که به کمک مجسمه‌های جالب به زیبایی احیا شده است. علاوه بر تماشای مجسمه‌های متعدد با لباس‌های سنتی، از شنیدن آهنگ‌های گوش‌نواز محلی در این حمام لذت خواهید برد.

حمام وکیل کجاست؟
آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان طالقانی
حمام وکیل در خیابان طالقانی شیراز در مرکز شهر واقع شده است و در غرب مسجد و بازار وکیل قرار دارد.

برای دسترسی به حمام وکیل با خودروی شخصی باید به‌سمت بلوار کریم خان زند بروید و پس از میدان شهدا وارد خیابان طالقانی شوید. خودروی خود را در این خیابان پارک کرده و با پای پیاده‌ مسیر چند دقیقه‌ای تا حمام را طی کنید.

در صورت تمایل می‌توانید از مترو شیراز استفاده کنید. برای این منظور در ایستگاه زندیه پیاده شوید. از این ایستگاه تا حمام وکیل حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی در پیش دارید.

ساعت بازدید و قیمت بلیط حمام وکیل

بلیط ورودی حمام وکیل در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی برای هر نفر پنج هزار تومان است. از این جاذبه تاریخی می‌توانید از ساعت ۹ تا ۱۷ بازدید کنید. این حمام در مناسبت‌های مذهبی مانند شهادت‌ امام علی (ع)، تاسوعا و عاشورای حسینی و... تعطیل است.

چه کسی حمام وکیل را ساخت؟

پس از آنکه کریم خان زند به قدرت رسید، شیراز را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد و بناهای متعددی همچون مسجد، بازار، حمام، آب‌انبار، ارگ، دیوانخانه، کاروان‌سرا، ضرابخانه و غیره را در این شهر ساخت.

یکی از آثار به‌جامانده از او، حمام وکیل است که در غرب مسجد وکیل قرار دارد و به‌خاطر نقش‌ونگارها و نقوش تزیینی کم‌نظیرش بین گردشگران شهرت دارد. این حمام که کار ساخت آن در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به پایان رسید، با زیر بنای ۸,۶۶۰ متر و مساحت ۱۱ هزار متر مربع، از جمله حمام‌های بزرگ ایران محسوب می‌شود. در حقیقت حمام به‌عنوان مرکز اجتماع نیز استفاده می‌شد و به همین خاطر، ساخت حمامی بزرگ دستاوردی مهم بود.

حمام وکیل به‌شکل مستطیل بنا شده است و نه‌تنها شخص پادشاه، یعنی کریم‌خان‌زند دستور ساخت آن را صادر کرد؛ بلکه بر روند کار نیز نظارت داشت و حتی طرح‌های مختلفی برای آن پیشنهاد داد.

تاریخچه حمام وکیل

حمام وکیل شیراز در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به دستور کریم خان زند ساخته و مزین به نگاره‌های زیبایی شد. در ادامه، پادشاهان دیگری تغییراتی در آن اعمال کردند تا اینکه ساختمان و تزیینات حمام وکیل در زمان قاجار مورد مرمت قرار گرفت. معماران این دوره با استفاده از ساروج، بخش‌هایی از حمام را پوشاندند و مجددا تزییناتی روی آن انجام دادند.

کریم خان زند دستور ساخت حمام وکیل شیراز را داد
حمام وکیل تا دوره پهلوی دوم مورد استفاده بود و علاوه بر بخش‌هایی از آن که در قالب حمام نمره خصوصی به کار می‌رفت، رختکن یا سربینه آن به زورخانه تبدیل شده بود. در این دوره، بروز شکاف‌هایی در دیوار و سقف، حمام را به تعطیلی کشاند و اداره‌ باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی مرمت آن را در دستور کار خود قرار داد.

کاربری حمام پس از انقلاب اسلامی ایران تغییر کرد و برای مدتی به‌شکل رستوران و سفره‌خانه پذیرای گردشگران بود. با این حال، وجود آسیب‌هایی به آن باعث شد تا کاربری حمام به موزه تغییر کند و بخش‌های مختلف حمام با مجسمه‌هایی از مردم قدیم در حال استحمام و... در معرض دید بازدیدکنندگان قرار بگیرد. حمام وکیل با شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موزه حمام وکیل

حمام وکیل شیراز پس از فرازونشیب فراوان، پس از انقلاب اسلامی به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. در حال حاضر، با ورود به این حمام نه‌تنها با معماری و نگارگری‌های خیره‌کننده مواجه می‌شوید؛ بلکه امکان آشنایی با آداب و رسوم، نحوه پوشش و فرهنگ مردم شیراز برایتان وجود دارد. وجود ۳۰ مجسمه مومی با حالت‌های مختلف روایتگر داستان‌های قدیمی هستند که راهنمای موزه راجع به آن‌ها به شما توضیح می‌دهد.

معماری و بخش‌ های مختلف حمام وکیل

معماری هوشمندانه حمام وکیل با در ورودی کوچک، هشتی پایین‌تر از سطح زمین و راهرویی زاویه‌دار مشخص می‌شود که مانع از ورود هوای سرد بیرون به حمام و خروج هوای گرم حمام به بیرون می‌شد. از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن می‌توان به استفاده از آهک در سقف و دیوارها اشاره کرد که باعث می‌شد، رطوبت روی آن اثر نگذارد و آن را از بین نبرد. 

بخش های مختلف حمام وکیل

حمام‌های قدیم، فضای وسیعی داشتند و از بخش‌های متعددی تشکیل می‌شدند. حمام وکیل نیز از این قاعده مستثنا نبود.

ورودی و هشتی

ورودی حمام با آجرکاری چشم‌نواز، اولین بخش از حمام است که نظر هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. این سردر زیبا بعدها در زمان قاجار به حمام اضافه شد.

هشتی پس از ورودی قرار دارد و بین کوچه و فضای داخلی بنا، فاصله ایجاد می‌کند و رابط بیرون و درون ساختمان است. هشتی در مقایسه با سایر بخش‌های حمام، در ارتفاع کمتری قرار دارد. افراد پس از هشتی باید از راهرویی زاویه‌دار می‌گذشتند تا به رختکن برسند.

در گذشته، معماری هوشمندانه حمام‌ها به شکلی بود که مردم بدون نگرانی از ورود هوای سرد و سرماخوردگی به استحمام بپردازند. راهکار معماران ایجاد ورودی کوچک با شیب ملایم برای حمام‌ها بود تا تبادل هوا به حداقل برسد و پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد.

سربینه

سربینه یا رختکن، فضایی با قاعده هشت‌ضلعی منتظم است که وسیع‌ترین بخش حمام وکیل محسوب می‌شود و پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. از تزیینات سربینه می‌توان به رسمی‌بندی زیبای طاق‌ها و هشت ستون سنگی حجاری‌شده آن اشاره کرد. این ستون‌ها که از جنس سنگ گندمک گوگرددار هستند، با مقرنس‌های کم‌عمق و برجسته مزین شده‌اند. تزیینات آهک‌بری‌ چشمگیری با نقوش ظریف گیاهی نیز روی دیوارها و طاق‌ها و تویزه‌های سربینه خودنمایی می‌کنند که قدمت آن‌ها به دوره زندیه می‌رسد. در دوره قاجار نقوش دیگری روی این تزیینات قرار گرفت؛ هرچند در مرمت‌های پس از انقلاب موفق شدند تا تزیینات اولیه را از زیر نقوش جدید بیرون آورند. تزیینات مربوط به دوره قاجار نیز در نوع خود جالب‌توجه هستند؛ به‌ویژه صحنه‌ قربانی‌شدن اسماعیل به دست حضرت ابراهیم، معراج پیامبر (ص) و غیره که نگاه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. جذابیت این تزیینات، قرارگیری نقوش داستانی در کنار نقوش گیاهی و هندسی است که بر ریشه‌های مذهبی، فکری و سنتی مردم این دیار صحه می‌گذارند.

سربینه یا رختکن بزرگ‌ترین بخش حمام وکیل است.

حوضی هشت‌ضلعی زینت‌بخش فضای سربینه شده و جذابیتی دوچندان به آن داده است. سکوهایی در اطراف سربینه وجود دارد که هر سکو مخصوص قشر خاصی نظیر علما و تجار، افراد حکومتی و افراد دیگر جامعه بود. در چهار سکوی رو‌به‌روی هم، چهار حوض کوچک قرار دارد. کاربرد این حوض‌ها در زمان خروج افراد پس از استحمام بود که پای خود را در آب سرد می‌گذاشتند.

بخش دیگر این فضا زیر سکوهای سنگی است که برای کفش‌ها در نظر گرفته شده بود و شامل کفش‌کن‌های سنگی با تزیینات ساده می‌شد. وجود هورنور یا جامخانه‌هایی در سقف نیز نور کافی برای سربینه را تامین می‌کرد.

میان در

پس از سربینه، میان در قرار دارد که به گرمخانه منتهی می‌شود. این بخش از حمام نیز دارای تزییناتی همچون طاق رسمی‌بندی و آهک‌بری سقف و دیوارها است. میان در درست مانند هشتی عمل می‌کند و تبادل حرارت بین سربینه و گرمخانه را به حداقل می‌رساند؛ ضمن اینکه مانع از دید مستقیم میان این دو فضا می‌شود. این راهرو باعث می‌شود تا افراد به‌یک‌باره وارد فضای گرم نشوند و هنگام خروج به‌طور ناگهانی از فضای گرم به فضای سرد نروند.

گرمخانه

گرمخانه یا فضای شست‌وشو، قاعده‌ای مربعی و کف سنگ‌فرش دارد و دارای دو شاه‌نشین است که شاه‌نشین سمت راست در دوره پهلوی به‌عنوان حمام نمره استفاده می‌شد. چهار ستون سنگی در بخش میانی گرمخانه نگاه‌ها را به‌ طاق رسمی‌بندی بر فراز خود هدایت می‌کنند که بسیار دیدنی است. 

گرمخانه از طریق مسیرهای باریک زیر کف آن گرم می‌شد که هوای گرم و بخارآب را در کف حمام به جریان می‌انداختند. سه خزینه در ضلع شمالی گرمخانه وجود دارد که برای آب گرم، آب سرد و آب ولرم بودند. دو حاکم‌نشین در دو طرف خزینه ساخته شده بود که در وسط هر یک حوضی مرمری قرار داشت.

در واقع، وجود قسمت‌هایی برای اقشار متفاوت جامعه یکی از ویژگی‌های این حمام است که شامل دو سکو به نام شاه‌نشین و دو سکو به نام حاکم‌نشین می‌شود و برای نشستن پادشاهان و حاکمان به کار می‌رفتند. امروزه برای محافظت از شاه‌نشین‌های حمام وکیل، جلوی پله‌های آن با شیشه احاطه شده است.

تزیینات حمام وکیل

بی‌شک آهک‌بری، جذاب‌ترین تزیین به‌کاررفته در حمام وکیل شیراز است که شامل حكاكی نقوش برجسته بر سطحی از آهک می‌شود. رطوبت موجود در حمام باعث شده بود تا به‌جای گچ از آهک برای تزیینات استفاده کنند؛ چراکه در غیر این صورت دوام تزیینات پایین می‌آمد و در مدتی کم فرو می‌ریخت.

اصل آهک‌بری‌ها به‌شکل مضامین طبیعی (گل‌وبوته) و متعلق به دوره زندیه هستند؛ با این حال، در دوره قاجار روی آن‌ها با نگاره‌هایی متمایز پوشانده شد. از نقوش دوره قاجار می‌توان به داستان‌هایی با مضامین قرآنی اشاره کرده که شیخ صنعان و دختر نصرانی، معراج حضرت رسول (ص)، شمایل حضرت علی (ع)، صحنه انداختن و بیرون آوردن حضرت یوسف (ع) از چاه را به تصویر می‌کشند. در این میان نمی‌توان از موضوعات داستانی ادبیات فارسی چشم پوشید که از دیدار شیرین و فرهاد و همین طور بیژن و منیژه تا صحنه سلطان سنجر و پیرزن را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می‌دهند.

صحنه معراج: در این صحنه می‌توانید پیامبر را سوار بر اسبی با سر شبیه به انسان ببینید که در مرکز تصویر قرار دارد. فرشتگان به‌صورت دایره‌وار دور ایشان هستند؛ در حالی که نقش هیچ‌کدام مشابه دیگری نیست و هدیه‌ای برای حضرت آورده‌اند.
صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف (ع): این صحنه روی طاق ورودی رختکن قرار دارد و شامل تصویر حضرت یوسف (ع) در چاه می‌شود؛ در حالی که برادرانش در دو سوی چاه ایستاده‌اند.
شمایل حضرت علی (ع): تصویر حضرت علی (ع) سوار بر مرکب است و با ذوالفقار بر پیکر دیوی می‌زند. گل‌ و سبزه نیز از عناصر طبیعی مشهود در این نگاره هستند.
صحنه شیخ صنعان و دختر نصرانی:‌ شیخ صنعان با دیدن دختر نصرانی عاشق می‌شود و دین و ایمانش را از دست می‌دهد. در اینجا، شیخ را می‌بینید که در مقابل دختر ترسا زانو زده است و دختر در وسط تابلو و با شکل و شمایل زنان قاجاری و دامن بلندی به رنگ قرمز به چشم می‌خورد. علاوه بر مریدان شیخ، دو دختر نیز در این تصویر قرار دارند. این صحنه فقط به نقوش انسانی خلاصه نمی‌شود و با طرح‌ حیوانات و پرندگان در هم آمیخته است.
صحنه دیدار شیرین و فرهاد: یکی دیگر از نقاشی‌های دیدنی در حمام وکیل به صحنه فرهاد دلباخته و شیرین تعلق دارد. ضمن اینکه اشکال عجیب و غریب تخته‌سنگ‌ها، شکار جانوران، چهره و پیکر مردم کوچه و بازار، گیاهان با طرح‌های طلایی کم‌رنگ و... در این نقاشی وجود دارد.
نقوش طبیعی: طرح‌های اسلیمی و گل‌وبوته نیز زینت‌بخش سقف حمام وکیل شده‌اند و شامل برگ‌ها و ساقه‌های پیچیده و در هم می‌شوند.

مراسم حمام وکیل

حمام‌ها در گذشته فقط محلی برای استحمام نبودند و کاربری‌های دیگری داشتند؛ به‌طوری که برای برگزاری مراسمی چون جشن حمام زایمان، چله نوزاد، آشنایی و خواستگاری، انتخاب همسران توسط مادرشوهر، حنابندان و غیره به کار می‌رفتند.

مجسمه‌های مومی با لباس‌های سنتی در گوشه‌وکنار حمام قرار گرفته‌اند و هر یک مشاغل مختلف آن زمان از حجامت و کشیدن دندان تا تجارت و... را در ذهن بازدیدکنندگان تداعی می‌کنند.

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این حمام قطعا پخش صدای دل‌انگیز ترانه‌ای شیرازی برای مراسم حنابندان به حساب می‌آید که با مجسمه‌ زنان در حال برگزاری این مراسم به تصویر کشیده شده است.

حمام وکیل چگونه گرم می‌شد؟

گرمخانه حمام وکیل دارای کفی از جنس سنگ است که باعث حفظ گرما برای مدت طولانی‌تری می‌شد. برای گرمایش حمام از دالان‌هایی شبیه به کانال‌هایی با عرض کم استفاده شده بود که گرما و بخار را در کل حمام به جریان می‌انداختند. در گذشته مردم با پای برهنه در حمام راه می‌رفتند و سیستم گرمایشی از کف مانع از انتقال سرمای سنگ به بدن می‌شد. خزینه با دو دیگ بزرگ در بخش جنوبی حمام قرار دارد که آب لازم برای استحمام را گرم می‌کرد.

از دیگر بخش‌های حمام می‌توان به گلخن یا تون اشاره کرد که در زیر خزینه‌ها قرار داشت و از مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی تشکیل می‌شد. در زیر ظرفی مسی، اتاقکی در نظر گرفته شده بود که از طریق راهرویی به بیرون از حمام راه پیدا می‌کرد. «تون تاب» وظیفه داشت تا در فواصل زمانی منظم هیزم و بوته‌ها را در تون قرار دارد تا آب خزینه گرم بماند. گربه‌روهای کف حمام باعث می‌شدند تا دود ناشی از سوختن تون به‌وسیله دودکش خارج شود. گربه‌روها همچنین به گرم‌شدن کف حمام کمک می‌کردند.

گاورو نیز در شمال‌شرقی حمام تعبیه شده بود و شامل مسیری شیب‌دار می‌شد که برای کشیدن آب از چاه با کمک گاو مورد استفاده قرار می‌گرفت.

بهترین زمان بازدید از حمام وکیل

حمام وکیل از جاهای دیدنی شیراز است که در ایام تعطیل سال، به‌خصوص تعطیلات نوروز مملو از گردشگر و بازدیدکننده می‌شود. برای اینکه به دور شلوغی از این جاذبه دیدن کنید، اردیبهشت یا اوایل پاییز بهترین زمان است. با این حال، حتی اگر در تابستان به این حمام بروید، هوای خنک داخل آن حال خوبی به شما می‌دهد.

جاهای دیدنی اطراف حمام وکیل

ارگ کریم خان

آدرس: استان فارس، شیراز، شمال‌ شرق میدان شهدا

ارگ کریم خان یکی از یادگاری ارزشمند دوره زندیه است که در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین دلیل با نام کریم خانی شناخته می‌شود.

ارگ مذکور با ۴,۰۰۰ متر مربع مساحت مجهز به چهار برج با ارتفاع ۱۴ متر و دیوارهای مرتفع ۱۲ متری است که به‌خوبی کاربری دفاعی آن را نشان می‌دهند. بخش درونی ارگ شامل ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی‌شده، آب‌نماها و باغچه‌های زیبا می‌شود که در کنار اتاق‌های مسکونی، حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی، برای زندگی استفاده می‌شد.

موزه پارس

آدرس: استان فارس، سیراز، میدان شهدا، خیابان کریمخان زند

موزه پارس از بنای تاریخی دوره زندیه است که در باغ نظر شیراز قرار دارد و آرامگاه کریم خان زند را در خود جای داده است. این عمارت برای پذیرایی از مهمانان سلطنتی و نمایندگان کشورهای خارجی توسط کریمخان زند احداث شد؛ با این حال، پس از ساخت به‌عنوان تفرجگاه شاهان و شاهزادگان مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی کاربری عمارت مذکور به موزه تغییر پیدا کرد و امروزه با معماری جذاب، نقش و نگارهای چشم‌نواز، مقرنس‌کاری سقف موزه، حس حضور در قصری باشکوه را به بازدیدکنندگان القا می‌کند. از آثار تاریخی این موزه می‌توان به اشیای دوران هخامنشیان، ساسانیان و حتی پیش از اسلام تا نقاشی‌های معروف آقا صادق نقاش اشاره کرد.

بازار وکیل

آدرس: استان فارس، شیراز، بلوار لطفعلی خان زند

بازار وکیل یکی از جاهای دیدنی شیراز و از مشهورترین بازارهای سنتی ایران است که در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. این بازار که یادگاری از کریمخان زند است، بخشی از مجموعه وکیل به حساب می‌آید که شامل بازار، مسجد، حمام و آب‌انبار می‌شود. در این بازار نه‌تنها می‌توانید از خریدی متفاوت لذت ببرید، بلکه فرصت گشت‌وگذار در جاذبه‌ای تاریخی و معاشرت با مردم بومی برایتان وجود دارد. پارچه‌های رنگارنگ، فرش و گلیم، کلوچه، مسقطی‌های سنتی شیرازی، حلوای مسقطی، خاتم کاری و منبت‌، عرقیجات و گیاهان کوهی، انواع چرم، زیور‌آلات سنتی، انواع وسایل مسی و نقره، ادویه‌جات و... از جمله اقلامی هستند که در بازار وکیل به فروش می‌رسند.

مسجد وکیل

آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان آیت‌الله طالقانی

مسجد وکیل از زیباترین بناهای دوره زندیه است که در نزدیکی بازار و حمام وکیل قرار دارد و با معماری حیرت‌انگیز و ستون‌های زیبایش، باعث شگفتی هر گردشگری می‌شود. این اثر در ۱۸ تیر ۱۳۱۱ هجری در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و برجسته‌ترین بخش‌های آن، سه طاق باشکوه هستند که عبارت‌اند از طاق سردر ورودی، طاق مروارید و طاق ورودی به شبستان بزرگ. علاوه بر این، تزیینات کاشی‌کاری‌، حجاری‌های ۴۸ ستون شبستان، حوض وسیع و منبر مرمرین یک‌پارچه باعث شده‌اند که بسیاری از گردشگران بازدید از این جاذبه را در برنامه خود بگنجانند.

حمام وکیل کجاست؟
خیابان طالقانی شیراز

شرایط بازدید از حمام وکیل چگونه است؟
قیمت بلیط بازدید از حمام وکیل پنج هزار تومان به‌ازای هر نفر و از ساعت ۹ تا ۱۷ امکان‌پذیر است.

حمام وکیل به دستور چه کسی ساخته شد؟
کریمخان زند

کاربری فعلی حمام وکیل چیست؟

موزه